Premio Nacional de Restauración e Conservación de Bens Culturais 2017

Parabéns a Carmén Añón!

Premio Nacional de Restauración e Conservación de Bens Culturais 2017

06 de noviembre de 2017

Nota de Prensa

• "Por su labor pionera en la conservación y puesta en valor de jardines históricos y paisajes culturales. El jurado reconoce expresamente la relevancia cuantitativa -por volumen de proyectos dirigidos- y cualitativa -por la metodología innovadora desarrollada- de las iniciativas promovidas a lo largo de su extensa trayectoria profesional.”
• "Asimismo se premia su labor docente y su contribución a la proyección internacional de los conceptos de jardín histórico y paisaje cultural

https://www.mecd.gob.es/prensa-mecd/actualidad/2017/11/20171106-pn-restauracion.html

Bosque do Banquete de Conxo

Bosque do espléndido xantar

Horta do cenobio mercedario de Santa María de Conxo, con máis de 22 Ha. de superficie intramuros adicadas a hortas, campos frutais, xardíns e carballeiras ao pé do río Sar. Reconvertida dende finais do século XIX nun campus sanitario -pioneiro ademáis no tratamento das enfermidades mentais en Galicia- esta finca acolleu en 1856, no seu bosque fluvial e co telón de fondo do convento barroco exclaustrado, o histórico xantar de estudantes e artesáns, no que se brindou pola xustiza social e a loita polos dereitos de tódalas persoas.

O río Sar saíndo do recinto baixo o Cenadoiro do Sanatorio de Conxo. Vista dende o interior

Neste lugar, ou nas súas estribacións (identificadas no libro Os últimos carballos do banquete de Conxo) tivo lugar un domingo de inverno de 1856, o Banquete de Conxo, xantar fraternal campestre de estudantes e artesáns polo progreso da patria. As acepcións da propia palabra banquete nos indican o alcance do que foi dito acto, un xantar espléndido no que concorreron moitas persoas para celebrar un acontecemento, a liberdade e a iguladade entre persoas.

A recuperación do mosteiro trala desamortización como sanatorio psiquiátrico, promoveu reformas na finca, entre as cales se conta a creación de longas avenidas e paseos arbolados para lecer e descanso dos pacientes, e dista forma foi publicitada coa edición de tarxetas postais que daban conta do progreso na atención médica destes enfermos. Paseo e descanso polas carballeiras do río Sar cantadas por Rosalía de Castro.

Nestas actuacións de axardinamento do parque do sanatorio de Conxo, aproveitouse unha pontella tradicional existente para levantar no curso do río un cenadoiro sobre o Sar, ampliando o paso cuberto cun templete e substituíndo o muro por unha celosía de forxa artística para protección dos pacientes.

A datación do actual templete -hoxe en proceso de restauración- corresponde á das obras de construción e axardinamento do manicomio, a finais do século XIX e principios do XX, aínda que a pontella tradicional incorporada é anterior, e segue un modelo de fábrica moi abondoso en todo o curso do río: pontella arquitrabada de perpiaño de dous vanos con piar/muro central.

O río constitúese tanto como un elemento para o disfrute e o pracer con este cenadoiro literalmente a cabalo das augas, como presente está a súa consideración económica e utilitaria no represamento do mesmo e no seu uso para a moa do grano e as instalacións de lavado e secado do sanatorio.

Entre outros elementos salientables dentro do parque, existía en particular un recuncho moi especial  creado polo romanticismo en torno á coñecida como gruta da Virxe da Cuncha. Este espazo que aloxaba unha imaxe devocional, pechouse a ceo aberto cunha celosía de arcos románicos reutilizados do vello claustro (hoxe desaparecido o tramo central de tres arcos). Dista maneira no devagar polos camiños do Sar atopabase un con esta reconstrución medieval a modo de ruína romántica entre carballos, da mesma maneira en que o facían os agüistas do balneario de Mondariz cando se atopaban coas do mosteiro de Casteláns que engalanaban o novo parque do establecemento. Era unha mostra temperá de recoñecemento e aprezo pola Historia do país, que non destruía as venerables ruínas senón que lles procuraba nova vida arqueolóxica incorporándoas ao itinerario dunha paisaxe pintoresca.

O río Sar ao seu paso polo bosque do Sanatorio

O recinto conventual orixinal abranguía, como xa se indicou, máis de 22 Ha. de superficie intramuros, no que hoxe hai dous hospitais construídos, un heliporto, un centro de saúde, varios camos de fútbol, e dúas grandes igrexas barrocas cos seus cemiterios e co resto de dependencias monásticas; e a propiedade está atravesada por un río que entra e sae varias veces no recinto, e unha liña férrea histórica considerada a máis antiga de Galicia. Toda ista magnitude do construído ao longo do tempo dá unha idea da riqueza cultural que atesoura a propiedade.

Por outra banda non hai que esquecer que o río Sar acolleu históricamente no seu seo, e ao seu paso pola periferia da cidade de Santiago, algunhas das máis importantes construcións do poder civil, militar e relixioso de Galicia (case equidistantes entre sí) como foron a fortaleza medieval da mitra compostelá na Rocha, ou os conventos do Sar e Conxo. Todas elas, construcións magníficas de primeira orde, ás que lles cabe sumar a paisaxe cultural única que teñen conformado, co seu valor etnográfico e mesmo industrial.

Rosalía non era allea a estes vellos complexos monásticos abandoados da periferia urbana compostelá trala desamortización, non era allea á súa decadencia e deterioro natural e físico, e así o cantou en versos de denuncia referidos aos exclaustrados San Lourenzo de Trasouto no río Sarela, e Santa María de Conxo no río Sar.

Este río ao seu paso polos terrenos interiores do mosteiro foi aproveitado económicamente de forma privada e construído con pontes e pontellas para o paso de persoas, cun muíño, lavadoiro e secadoiro e azud de derivación con canle de cemento. 

A entrada ao recinto facíase para as persoas mediante portalóns abertos no muro, e mediante pasos ou portas específicas con arcos para o río orixinariamente pechadas con rexas.

Actualmente estanse a facer obras de accesibilidade pública creando sendeiros en paralelo ao curso do Sar. Porén, uniformizar sen máis un paseo fluvial continuo dende a Colexiata ata a aldea da Fervenza prolongando ilimitadamente unha sección tipo de vial peonil, é un erro por non ten en conta todas as variantes e singularidades das distintas paisaxes polas que atravesa. O tramo do sanatorio ten que manter esa autonomía arquitectónica propia de espazo independente e singularizado polo muro que o cerca.

Este parque ten hoxe unha identidade moi forte construída ao longo do tempo, composta por unha estrutura que formou un territorio fluvial, e un significado emocional pola súa tentativa de loita por un espazo político igualitario a través da poesía. Sumémonos dende logo á súa declaración como Ben de Interese Cultural nas categorías de Lugar Histórico e Paisaxe Cultural.

Bibliografía:
-ALVARELLOS, H., MARTÍNEZ, X., SINGUL, F., e SOUTO, M., Os últimos carballos do Banquete de Conxo, Alvarellos Editora e Consorcio de Santiago (2016), Santiago de Compostela.

-SOLER, LL. e ALGORA, J., A mirada de Anna, Adivina Producciones (2009), 55 minutos

Pasatempo de Betanzos IV

Vista do xardín de Mercurio baixo os paseos en pérgola, Tinta e lápiz sobre papel

Pasatempo de Betanzos

Fonte florentina dende o salón de buxo, Acuarela 28X20cm.

Pasatempo de Betanzos

Vista do xardín de Mercurio, acuarela 21X21cm.

Pasatempo de Betanzos

Vista do Pasatempo dende o camiño de Oza, co pavillón octogonal de ladrillos, Acuarela (18X21cm.)

Xardín da villa El Pilar, Vigo

Antiga fonte central con taza cerámica octogonal

A cidade xardín de Vigo foise constituíndo dende finais do século XIX sen planificación algunha, ao longo da estrada de Baiona, configurando un pintoresco entramado de casiñas nada discretas da burguesía industrial. Un proceso de construción urbana que amosou os cambios estilísticos na producción residencial destas villas dende o eclecticismo ao modernismo, o rexionalismo e o Movemento Moderno.

Fachada principal de El Pilar, hoxe Casa da Mocidade

Daquela colección urbana de orgullosos hoteliños queda hoxe unha exigua mostra con obras de Michel Pacewicz, José Franco Montes, Genaro de la Fuente, Manuel Gómez Román ou Francisco Castro Represas.

Alfombras cerámicas de motivos vexetais na entrada da casa

Tralos fortes cambios urbanísticos que tiveron lugar en Vigo na segunda metade do século XX, quedou, daquel rico poboado, este magnífico exemplar modernista de 1913, que Franco Montes deseñou para o empresario Camilo Teijeiro, e que aínda anda pavoneándose entre as construcións da especulación viguesa.

Heráldica dos Reis Católicos

Villa El Pilar -a partires dunha construción máis ou menos cadrada- non escatimou en quebros, saíntes, balcóns, torreciñas submontadas sobre torrecillas, pináculos e galerías dabondo para deixar irrecoñecible o cadro da planta inicial, e deixar claro que ista arquitectura residenciaba a xente notable, inqueda artísticamente.

Ao seu perfil se sumaba a varidade da colección de azulexos que se usaron para ornalo mobilliario do xardín: escudos nobilliarios dos Reis Católicos, flores de lys, golfiños, xarróns, elementos vexetais e xeométricos... xunto á vistosidade das súas cores e suaves texturas.

Eixo central con escalinata, bancos e pedestais con xarróns

Toda ista arquitectura doméstica se completaba cun importante plantel botánico que suplia as carencias verdes do habitar no centro da cidade. Aproveitando o feito de contar con amplos terreos próximos á cidade se plantaron xardíns coidadosamente deseñados, cunha espectacular vexetación de araucarias, magnolios e palmeiras canarias que rodean ás casas e creaban esa exhuberancia vexetal que reforzaba o elitismo da puxante clase social que era capaz de pagalo.

Baldosas hidráulicas nas terrazas e balcóns do xardín

A potencia do xardín reservábase sobre todo ao ámbito dianteiro -inmediato á verxa monumental- que limita co camiño público. Unha fonte octogonal de azulexos definia unha rotonda central da que derivaban diferentes eixos e paseos entre os parterres de buxo, agora con arcos metálicos para cubrir con roseiras.

Bancos cerámicos acaroados á fachada da villa. Xarróns, flores de lys, mascaróns e golfiños

Como capricho de xardín, esta villa conta, acaroada nun dos seus múltiples quebros, cunha gruta artificial -apenas un diminuto rochedo esférico- que aloxa no seu interior un banco perimetral semicircular. Construída con cemento armado esta esfera interiormente hueca vese colonizada ao exterior coas texturas vexetais de musgos e fieitos que peitean os cabelos da cavidade.

Gruta artificial acaroada nun dos quebros da edificación

Cadros cerámicos axedrezados e en bandas

A chegada da plaga do picudo afectou desgraciadamente ao teito deste xardín, encarnado na illada palmeira canaria protagonista do espazo de acceso, planta que con case 100 anos de idade mantense impresionantemente moribunda.

Motivos florais e xeométricos dos bancos do xardín

Avance no deterioro do Parque do Pasatempo, Betanzos

Novas derrubas no Estanque da Gruta

Ao mal estado de conservación xeral dos restos do parque enciclopédico que puideron ser salvados a finais do século pasado, únese agora a caída parcial do lenzo leste do Estanque da Gruta.

Iste estanque era a porta de entrada ao recinto superior sobre o que se expandía o proxecto Naveira pola faldra do monte. Por medio dun paso elevado acaroado sobre o antigo Pavillón do Octógono se salvaba o camiño público, e se atopaba un de súpeto co baleiro do estanque da gruta, nun deses efectos sorpresivos tan caros aos seus promotores.

Pavimento da rolda interior do Estanque do Retiro

Acceso principal ao recinto superior do parque a través do Estanque da Guta

Vista xeral do estanque cos lenzos derrubados en febreiro de 2017

Ista gruta que lle da nome, responde ao xogo de comunicacións soterradas do parque que derivan finalmente nela pola Boca do Inferno, nun estanque irregular e en esquina, e que ten tamén un paseo de rolda inferior que circunda  a lámina de auga.

Un estanque moi complexo nas súas comunicacións e accesos, e que foi ademáis dotado dunha epidermis zoolóxica de animais en relevo e grecas decorativas con pedras e cunchas mariñas.

O estado de conservación deste Xardín Histórico declarado, ou alomenos incoado, coma BIC,  é malo, e o seu futuro coma sempre ao traspés do seu deterioro. Cómpre actuar na súa restauración e de paso aproveitalo momento para facer unha restruturación dos danos provocados en anteriores actuacións técnicas desafortunadas.

Escalinata de baixada ao Estanque do Retiro

Xardín da Roiba, 1967, Bueu

XARDÍN DO REFUXIO A ROIBA, BUEU

Aínda coa patente e acusada redución de espazo físico dispoñible que caracterizou ao proxecto desta vivenda -levantada nunha rocha da praia de Beluso- Ramón Vázquez Molezún a dotou dun intenso axardinamento que envolve gran parte dos seus muros e levanta nas terrazas unha certa espesura que esconde a porta de acceso e fomenta a experiencia dun paseo por un xardín que non existe. Nesta casa non hai parcela... hai rocha, nin tampouco hai un xardín canónico... hai vexetación que brota de entre os pedras que construen a vivenda

Acceso principal polo xardín da vivenda na terraza

Orixinariamente un alxibe e almacén da industria conserveira, ista vivenda única e arriscada, tan persoal e profunda só pode responder ás necesidades dun habitante tolo polo mar. Un penetra nela en coche dende terra firme -a cota superior de terraza- e sae dela por mar en dorna -a cota inferior de praia e peirao- Unha discreta transmutación funcional servida pola arquitectura desta casa.

Acceso pola cuberta, muros verdes e vista xeral da vivenda dende terra firme

É dicir, se temos entendido ben a Ramón Vázquez, un sube á cuberta da casa para entrar por ela, como medio último para acceder ao mar que inquedo e incansable barre os pés da construción. A casa pois parece o de menos e a súa presencia é como o seu xardín, discreto e sutil.

A nada por riba, a vivenda no medio pegada a rocha, e o mar polo baixo, unha dificil solución doméstica en loita co nivel do mar e o seu azoute.

Colonización vexetal vertical da vivenda